Karbon Piyasası Nedir?
Karbon piyasası salınan sera gazlarının azaltılması ve azaltım maliyetlerin düşürülmesi adına hükümet, yatırımcı veya işletmelerin sağladığı emisyon azaltımlarına eşdeğer karbon kredilerinin ticaretinin yapıldığı zorunlu ya da gönüllü mekanizmalardan oluşan piyasadır.
Karbon Piyasası Fiyatları
Avrupa Birliği Emisyon Ticareti Sistemi (EU ETS), AB’nin iklim değişikliği hedeflerine ulaşmak için yola çıktığı temeldir. Çerçeve 2005 yılında başlatılmıştır ve dünyanın en eski uluslararası emisyon ticaret sistemidir. AB’nin enerji, imalat ve havacılık sektörlerinden kaynaklanan sera gazı (GHG) emisyonlarının yaklaşık %40’ını kapsar ve 27 AB üye devletinin tamamında ve İzlanda, Lihtenştayn ve Norveç’te geçerlidir.
Kömür santralleri, gaz santrallerine kıyasla yaklaşık iki kat daha fazla karbon emisyonu saldığından, kömür santralleri doğal olarak daha yüksek bir karbon maliyetine maruz kalacaktır. Gaz bu hesaplamada elektrik üretimi için daha ekonomik yakıt olabileceği gibi bunun tersi de olabilir.
Karbon fiyatları artarsa, kömürle çalışan üretim daha pahalı hale gelir ve ardından kömürden gaza geçiş fiyatı artar, bu da gazla çalışan üretimi daha rekabetçi hale getirir. Sonuç olarak, yüksek karbon fiyatları, elektrik sektöründe genellikle gaz lehine olmaktadır.
Karbon Piyasası Yönetmeliği
MADDE 1 – (1) Bu Tebliğin amacı; sera gazı emisyon azaltımı sağlayan ve karbon sertifikası elde etmek amacıyla geliştirilen projelerin kayıt altına alınmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.
Kapsam
MADDE 2 – (1) Bu Tebliğ, karbon sertifikası elde etmek amacıyla Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde geliştirilen projelerin kayıt altına alınmasına dair usul ve esasları kapsar.
Dayanak
MADDE 3 – (1) Bu Tebliğ,
a) 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununa,
b) 29/6/2011 tarihli ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin 2’nci ve 8 inci maddelerine,
c) 16/10/2003 tarihli ve 4990 sayılı Kanun ile uygun bulunan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine,
ç) 5/2/2009 tarihli ve 5836 sayılı Kanun ile uygun bulunan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine Yönelik Kyoto Protokolüne,
d) 20/6/1990 tarihli ve 3656 sayılı Kanun ile uygun bulunan Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolüne,
e) 20/6/1990 tarihli ve 3655 sayılı Kanun ile uygun bulunan Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesine,
dayanılarak hazırlanmıştır.
Tanımlar
MADDE 4 – (1) Bu Tebliğde geçen;
a) Bağımsız denetleyici kuruluş: Kyoto Protokolünün ilgili organlarınca akredite edilmiş, projelerin onaylanması ve doğrulanması konusunda yetkili, bağımsız denetleyici kurum veya kuruluşu,
b) Bakanlık: Çevre ve Şehircilik Bakanlığını,
c) Doğrulama: Bağımsız denetleyici kuruluş tarafından onaylanan projenin beyan ettiği sera gazı azaltımlarının kabul edilen doğrulama kıstasları esas alınarak yapılan periyodik inceleme, ölçüm, izleme ve denetim sonucunda doğrulanması işlemini,
ç) Doğrulama raporu: Bağımsız denetleyici kuruluş tarafından doğrulama sonrasında verilecek olan raporu,
d) Emisyon: Sera gazı emisyonlarını,
e) Emisyon azaltımı: Proje sonucunda gerçekleşen karbondioksit eşdeğer ton birimindeki sera gazı emisyon azaltımını, sınırlandırılmasını veya tutulmasını,
f) Gönüllü karbon standartları: Sera gazı emisyon azaltım projelerinin geliştirilmesi, kayıt edilmesi ve sertifikalandırılmasına dair oluşturulmuş standartları,
g) Gönüllü karbon standart kuruluşu: Gönüllü karbon standartları oluşturan, bu standartlara uygun olarak proje kaydına dair iş ve işlemleri gerçekleştiren ve karbon sertifikalarını tescil eden organizasyonu,
ğ) Gönüllü karbon piyasası: Kyoto Protokolünün esneklik mekanizmalarından bağımsız olarak işleyen, gönüllülük esasında kurulmuş ve karbon sertifikalarının alım ve satımının yapıldığı piyasayı,
h) Karbon sertifikası: Sera gazı emisyon azaltım projelerinin bağımsız denetleyici kuruluş tarafından doğrulanması ve gönüllü karbon standart kuruluşu tarafından belgelendirilmesi sonucu elde edilen ve karbondioksit eşdeğer ton cinsinden ifade edilen sertifikayı,
ı) Karbondioksit eşdeğer ton: Sera gazlarının küresel ısınma potansiyelinin karbondioksit gazı cinsinden ifade edilen ton cinsinden birimini,
i) Onaylama: Bağımsız denetleyici kuruluş tarafından projenin beyan ettiği sera gazı azaltımlarının kabul edilen onaylama kriterleri esas alınarak yapılan değerlendirme sonucunda onaylanması işlemini,
j) Onaylama raporu: Bağımsız denetleyici kuruluş tarafından onaylama sonrasında verilecek olan raporu,
k) Proje: Sera gazı emisyonlarının bir veya bir kaçının azaltılmasını sağlayan ve karbon sertifikası elde etmek amacıyla geliştirilmekte olan veya geliştirilmiş projeyi,
l) Proje sahibi: Projeyi geliştiren gerçek veya tüzel kişiyi,
m) Proje tasarım belgesi: Uluslararası kabul görmüş herhangi bir karbon piyasa standardı çerçevesinde geliştirilmiş projeye özgü bilgileri içeren belgeyi,
n) Sera gazı emisyonları: Kyoto Protokolü ve Montreal Protokolü ile kontrol altına alınmış küresel ısınmaya neden olan gazları
ifade eder.
Proje sahibi kaydı
MADDE 5 – (1) Proje sahipleri Bakanlığa kayıt olmakla yükümlüdür. Proje sahipleri kayıt için Ek-1’de verilen formu doldurarak Ek-2’de belirtilen belgeler ile birlikte Bakanlığa başvurur.
(2) Belgelerin eksik veya hatalı olması durumunda proje sahibine istenen belgelerin tamamlanması için 20 gün süre tanınır.
Proje kaydı
MADDE 6 – (1) Proje sahipleri projelerini Bakanlığa kayıt ettirmekle yükümlüdür.
(2) Proje sahipleri projelerinin kaydı için, Ek-3’te yer alan Proje Künyesi ile birlikte aşağıdaki belgelerin elektronik kopyasını, projenin karbon sertifikasını elde etmesini müteakip 30 gün içerisinde hazırlayarak Bakanlığa başvurur.
a) Onaylanmış proje tasarım belgesi,
b) Onaylama raporu,
c) Gönüllü karbon standart kuruluşu tarafından projenin kayıt edildiğini ve sertifikalandırmanın yapıldığını gösterir bilgi ve/veya belgeler,
ç) Doğrulama raporu.
(3) Belgelerin eksik veya hatalı olması durumunda proje sahibine istenen belgelerin tamamlanması için 20 gün ilave süre tanınır.
Gönüllü karbon standart kuruluşları
MADDE 7 – (1) Gönüllü Karbon Standart Kuruluşları, her yılın Ocak ve Temmuz ayları sonuna kadar önceki altı ay içinde Türkiye’de geliştirilen ve kendilerinin kaydettikleri ve/veya sertifikalandırdıkları projeler ile ilgili bilgileri Ek-4’te yer alan formata uygun olarak Bakanlığa iletir.
Bağımsız denetleyici kuruluşlar
MADDE 8 – (1) Bağımsız Denetleyici Kuruluşlar, her yıl Ocak ve Temmuz ayları sonuna kadar önceki altı ay içinde Türkiye’de geliştirilen ve kendilerinin onayladıkları veya doğruladıkları projeler ile ilgili bilgileri, Ek-5’te yer alan formata uygun olarak Bakanlığa iletir.
Bilgi ve belge bildirimi
MADDE 9 – (1) Bakanlık gerekli gördüğü durumlarda ilave bilgi veya belgenin ibrazını isteyebilir.
(2) Bakanlık tarafından kayıt için elektronik sistemin kurulması durumunda, bu Tebliğ hükümleri çerçevesinde gerçekleştirilecek olan iş ve işlemler bu sistem üzerinden gerçekleştirilir.
Yürürlükten kaldırılan tebliğ
MADDE 10 – (1) 7/8/2010 tarihli ve 27665 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Sera Gazı Emisyon Azaltımı Sağlayan Projelere İlişkin Sicil İşlemleri Tebliği yürürlükten kaldırılmıştır.
Proje kaydı
GEÇİCİ MADDE 1 – (1) Proje sahipleri, bu Tebliğin yayımlandığı tarihten önce gönüllü karbon standart kuruluşları tarafından sertifikalandırma işlemi tamamlanmış tüm projelerini Ek-3’te yer alan proje künyesi ve 6’ncı maddenin ikinci fıkrasında yer alan belgeler ile 31/12/2013 tarihine kadar Bakanlığa kayıt için iletmekle yükümlüdür.
(2) Gönüllü karbon standart kuruluşları Türkiye’de geliştirilen ve kendilerinin kayıt ettikleri ve/veya sertifikalandırdıkları tüm projeler ile ilgili bilgileri, 31/12/2013 tarihine kadar Ek-4’te yer alan formata uygun olarak hazırlayıp Bakanlığa iletmekle yükümlüdür.
(3) Bağımsız denetleyici kuruluşlar, Türkiye’de geliştirilen ve kendilerinin onayladıkları ve/veya doğruladıkları tüm projeler ile ilgili bilgileri, 31/12/2013 tarihine kadar Ek-5’te yer alan formata uygun olarak hazırlayıp Bakanlığa iletmekle yükümlüdür.
Yürürlük
MADDE 11 – (1) Bu Tebliğ yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
Yürütme
MADDE 12 – (1) Bu Tebliğ hükümlerini Çevre ve Şehircilik Bakanı yürütür.
Karbon Piyasası Geliştirme Projesi
Türkiye PMI Karbon Piyasası Geliştirme Projesi kapsamında Proje Koordinatörü/Karbon Fiyatlandırma Uzmanı, Finansal Yönetim Uzmanı, Satın Alma Uzmanı ve Proje Asistanı pozisyonlarında görev almak üzere ilgi beyanı bildirimine ilişkin başvuru süreci 24 Kasım 2023 tarihinde sona ermiştir.
Türkiye PMIF Karbon Piyasası Geliştirme Projesi”nin temel amacı, başta ETS olmak üzere karbon fiyatlandırma araçlarının ve Madde 6 mekanizmalarının kapasitesinin geliştirilmesi ve piyasaya sürülmesinde Türkiye Cumhuriyeti’ine destek olmak olacaktır. Piyasa Uygulaması için Ortaklık (PMI) programı kapsamında, karbon vergisi ve yerel kredilendirme mekanizması gibi diğer karbon fiyatlandırma araçlarına (KFA'lar) ilişkin hususlar da verilmektedir. Dünya Banka’sının Türkiye için FY18 - FY21 Ülke Ortaklığı Çerçevesi (CPF) yürüttüğü PMI projesi ilk olarak FY18- FY21 CPF dönemini kapsayacak şekilde tasarlanmış ancak sonrasında FY22-23 dönemlerini de Performans ve Öğrenme İncelemesi (PLR) ile kapsayacak şekilde genişletilmiştir. PMI projesi, genişletilmiş CPF'nin “iklim eylemi” olan Hedef 9'unu doğrudan destekler. Türkiye PMIF Karbon Piyasasını Geliştirme Projesi kapsamında aşağıdaki faaliyetler planlanmaktadır;
Faaliyet 1. Ülkenin Kalkınma Politikası Karışımında Karbon Fiyatlandırması (karbon fiyatlandırma alternatifleri ile mevcut mevzuat, politikalar ve kurumlar arasındaki etkileşimlerin belirlenmesini, ülkenin kalkınma politikası çerçevesine entegre edilecek karbon fiyatlandırma politikalarına yönelik tavsiyeleri içerir),
Faaliyet 2. İstişare süreci aracılığıyla Karbon Fiyatlandırması Uygulaması için siyasi taahhüt, kapasite geliştirme ve destekleyici yapılar. (tasarım ve uygulama aşamaları için bir çalışma programı geliştirerek karbon fiyatlandırma aracına (KFA) ilişkin karar alma sürecine desteği, kurumların rol ve sorumluluklarını içeren KFA uygulaması için bir yol haritası ve zaman çizelgesi geliştirmeyi içerir)
Faaliyet 3.1 Ulusal Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) (mevcut mevzuatın ve PMR Projelerinin çıktılarının gözden geçirilmesi, ETS için tasarım seçeneklerinin ana hatlarını, tüm ETS sektörleri için emisyon yoğunluğu kıyaslamalarının geliştirilmesini, taslak ETS Mevzuatının hazırlanmasına destek kısmını, ETS’nin ekonomik etkilerin modellenmesini, kayıt sisteminin geliştirilmesini, ETS Pilot uygulamasının desteklenmesini ve ETS Faz I'in uygulanması için hazırlıklarını kapsar),
Faaliyet 3.2 Karbon Vergisi (karbon fiyatlandırmasının bir karbon vergisi mekanizması içerecek şekilde genişletilmesinin değerlendirilmesini, karbon vergisi için taslak mevzuat hazırlanmasına desteği içerir),
Faaliyet 3.3 Yurtiçi Kredilendirme Mekanizması (bir yerli kredilendirme mekanizmasının tasarımını, birincil ve ikincil mevzuat taslağının geliştirilmesini, seçilen sektörler için standartlar ve metodolojileri, kılavuz belgeler dahil olmak üzere kredilendirme mekanizmasının uygulanmasını içerir),
Faaliyet 4.1 Karbon Fiyatlandırması ve Piyasaları için Kesişen Faaliyetler (PMI bileşenleri için bir tanıtım ve görünürlük programı, paydaş katılımının geliştirilmesi ve yerel karbon fiyatlandırması için kapasite geliştirme dahil olmak üzere karbon fiyatlandırması için bir İletişim Stratejisinin geliştirilmesini içerir),
Faaliyet 4.2 Madde 6 (güncellenmiş politikalar ve bilgiler dikkate alınarak 6. Madde mekanizmalarına ilişkin Türkiye için potansiyel yol haritalarının geliştirilmesini içerir),
Faaliyet 4.3 Adil Geçiş (karbon fiyatlandırma araçları için Adil Geçiş Stratejisi ve Eylem Planının geliştirilmesini içerir).
Karbon Kredisi Ticareti
Küresel ısınma, iklim değişikliği ve karbon emisyonu gibi çevresel sorunlarla karşılaşılan günümüzde üreticilerin çevreye verdikleri hasarı minimuma indirmeyi amaçlayan uygulamalar yapılmaya başlamıştır. Söz konusu küresel ısınma gibi global bir problem olduğunda, bu problemleri minimuma indirmek adına hem hükümetler hem de özel kuruluşlar tarafından takip edilebilen politikalar bulunmaktadır.
Özellikle karbon salınımları oldukça artmaya başladığı için bu durumun doğuracağı sonuçları önlemek adına girişilen uygulamalardan biri de karbon kredileridir. Herhangi başka bir bölgedeki bir ton karbondioksit salınımını önlemek adına başka bir operatöre para ödenmesi karbon denkleştirme olarak adlandırılmaktadır. Karbon emisyonu denkleştirme mekanizmalarından en önemlilerinden biri de karbon kredisi uygulamasıdır. Bu sayede teorik bir şekilde karbon salınımı yapan üreticiler yaptıkları salınımı telafi etmeyi amaçlamaktadırlar. Bu krediler VER (Verified Emission Reduction) ya da Onaylanmış Emisyon Azaltımı olarak da adlandırılmaktadır. Karbon kredisi fiyatları düşünüldüğünde, Dünya Bankası’nın yayınladığı verilere göre karbon salınımını azaltmak amacıyla küresel çapta uygulanan 64 tane karbon fiyatlandırma mekanizması bulunmaktadır.
Bu fiyatlandırmaların kimi zorunlu kimi ise zorunlu değildir. Sera gazı emisyonunu azaltmak ve karbonu sabitlemek adına girişilen bu uygulama sayesinde üreticiler çevreci politikalara teşvik edilmektedir. Özellikle son zamanlarda küresel ısınmanın ve çevre kirliliğinin yol açtığı pek çok zorlukla karşılaşmaya başlanmıştır. Ülkelerin hazırladığı yeni politikalar ve protokoller karbon emisyonunun yok edilmesini, bunun için ilk aşama olarak ise yarıya indirilmesi gerektiğini savunmaktadır.
Çevresel koşulların kötüye gitmesini önlemek adına üretici şirketlerin, hükümetlerin ya da bireylerin en sık başvurduğu çevreci politikaların başında karbon kredileri gelmektedir. Kimi hükümetler emisyon azaltıcı zorunlu politikalar izlerken, kimi hükümetler bu konuya herhangi bir zorunluluk getirmemektedir. Türkiye’de ise söz konusu karbon emisyonu olduğunda zorunlu bir karbon emisyonu fiyatlandırması bulunmamaktadır.
Üreticiler karbon emisyonu söz konusu olduğunda bireysel olarak kotalarını dengelemek adına karbon kredileri kullanabilmektedirler. Karbon kredilerini kullanabilmek için ise izlenmesi gereken bazı adımlar bulunmaktadır. Bu adımları izlerken destek alınabilecek standart kuruluşları mevcuttur. Türkiye’de karbon kredisi sertifikasyonu yapabilmek için 2020 yılına kadar Gold Standard (GS) ve Verified Carbon Standard (VCC) kuruluşları kullanılmaktaydı. Fakat 2020 yılı itibariyle bu iki kuruluş Türkiye’den kayıt kabul etmeyi bırakmıştır. Bunun yerine Global Carbon Council (GCC) isimli sertifika kuruluşu kullanılmaya başlanmıştır.
Bu kuruluş geçmişe dönük 5 yıllık sertifikasyon imkanı sunmaktadır. Bu kuruluş sertifikasyon sürecini bizzat takip edebildiği gibi çeşitli danışma kurumlar aracılığıyla da çalışabilmektedir. Karbon kredisi çeşitleri temin edebilmek için izlenmesi gereken 3 adet aşama bulunmaktadır. Bu aşamalar, listeleme, kayıt ve verifikasyondur.
Listeleme aşaması projeyi geliştirirken izlenmesi gereken ilk aşamadır. Burada ilgili standart veri tabanında listelenir. Listeleme sonrası yapılacak kayıt aşamasında ise proje ile alakalı dökümanlar oluşturulur ve bir saha deneti yapılır. Gerekli kontroller ve belgeler kayıt altına alınır ve inceleme süreci başlatılır. Son aşama olan verifikasyon aşamasında hazırlanmış belgelere ek olarak elektrik üretimini ve kullanılan ekipmanların uygunluğunu belirleyen belgeler sunulur. Onay alınması halinde bu aşamada tamamlanır ve karbon kredisi hesaplama sonucu belirlenen krediler hesaba tanımlanabilir.
Karbon kredisi temin eden üreticiler kotaları dolması halinde dahi bu krediler sayesinde üretimlerine devam edebilmektedirler. Türkiye’de karbon denkleştirilmesi zorunlu bir uygulama değildir. Üreticiler karbon denkleştirme yaparak piyasa temelinde karbon azaltımına dahil olabilmektedirler. Bununla birlikte kimi ülkelerde karbon denkleştirmesi zorunludur. Pek çok şirket karbon emisyonlarını dengelemek adına karbon kredileri satın almayı tercih etmektedir. Kimi şirketler uzun yıllar öncesinden meydana gelmiş karbon emisyonlarını dengelemek adına adımlar atmaya başlamıştır.
Karbon Sertifikası Ticateti
Türkiye’de sera gazı emisyonu azaltımı yapan projeler, karbon kredilerini çoğunlukla Verified Carbon Standard (VCS) ve Gold Standard (GS) isimli iki kuruluş vasıtasıyla alabilmekteydi. Ancak, GS ve VCS sertifikasyon standartları 2020 itibari ile Türkiye’den yeni proje kaydı kabul etmemektedirler. Yeni bir standart olan Global Carbon Council (GCC), Türkiye’de 2016 ve sonrasında faaliyete başlayan yeni projeler için yeni kayıt kabul etmekte ve geriye dönük 5 yıllık sertifikasyon işlemi gerçekleştirmeyi mümkün kılmaktadır. Bu projeler sertifikasyon süreçlerini kendileri yürütebileceği gibi bir karbon danışmanı kurum aracılığı ile de sertifikalandırma sürecini koordine edebilmektedir.
Bahsedilen standartlara kayıt yaptırıp, sertifikasyon yapabilmek için 3 ana aşama mevcuttur. Bu aşamaların isimleri ilgili standarda göre değişiklik gösterse de genel olarak şöyle bahsedebiliriz:
- Listeleme
- Kayıt
- Verifikasyon
Listeleme
Proje geliştirilirken yapılması gereken ilk aşama, projeyi ilgili standardın veri tabanında listelemektir. Normal şartlarda listeleme ve kayıt aşamaları, proje operasyona geçmeden önce (elektrik üretmeye başlamadan önce) gerçekleştirilir. Ancak, bazı durumlarda, projeler inşa edildikten ve elektrik üretmeye başladıktan sonra da listelenip, standarda kayıt edilebilir. Listeleme kapsamında proje sahibi, projenin listelenmesi ve kayıt edilmesi için tarafsız bir denetçi ile anlaşır. Listeleme aşamasında proje özelinde hazırlanan taslak dokümanlar ilgili standarda iletilir. Standart dokümanlar üzerinde inceleme yapar. Detaylı incelemelerden sonra proje listelenir.
Kayıt
Listeleme akabinde yapılacak kayıt sürecinde ise projeye ait destekleyici dokümanlar daha kapsamlı olacak ve farklılıklar gösterecektir. Saha ziyaretinden önce ilgili dokümanlar danışman veya proje sahibi tarafından hazırlanır ve denetçiye iletilir. Saha ziyareti sırasında denetçi kendisine iletilen dokümanların yerinde doğruluğunu kontrol eder. Tesis çalışanları ve yerel halk ile görüşür ve proje ile ilgili olumlu/olumsuz fikirleri alır. Saha ziyareti sonrasında denetçi firmanın yönlendirmeleri ve soruları ışığında tüm konular kapandıktan ve tüm bilgiler temin edildikten sonra, denetçi validasyon raporunu hazırlar. Hazırlanan dokümanların standarda iletilmesi ile birlikte inceleme süreci başlar. Bu süreç boyunca standart tarafından gelen geri bildirimlere göre ilgili dokümanların revizyonları yapılır. Dokümanların nihai haline ulaşması ile proje kayıt aşamasını tamamlar.
Verifikasyon
Proje, kayıt olduktan sonra, elektrik üretimlerine veya operasyon süreçlerine bağlı olarak yaptıkları emisyon azaltımını belirli periyotlarla sertifikalandırabileceklerdir. Bu amaçla verifikasyon denen adı verilen süreç başlatılır. Yukarıda bahsedilen dokümanlara ek olarak elektrik üretimini ve/veya operasyonda kullanılan ekipmanların doğruluğunu kanıtlayacak belgeler, proje sahibinin anlaşma sağlayacağı bir tarafsız denetçiye ve akabinde ilgili standarda sunulur. Başarılı soru cevap süreçlerinden sonra, verifikasyon aşaması tamamlanır ve proje sahibi kredilerini standartta kayıtlı olan hesabına tanımlayabilir.
